Wist je dat Alphen ooit een kasteel heeft gehad? Dat er in de middeleeuwen een heuse veldslag heeft plaatsgevonden? Dat hier in de 17e en 18e eeuw ‘de heerlykste Hofsteden die men zo u konne wenschen of verbeelden’ hebben gelegen? In het straatbeeld is hiervan (bijna) niets meer te zien, maar het project ‘De Heerlijkheid van Alfen’ maakt deze lange en boeiende geschiedenis weer zichtbaar en beleefbaar.
Om te beginnen door een wekelijkse historische bijdrage aan Alphens.nl. In juni zal de beleefroute ‘De Heerlijkheid van Alfen’ het licht zien: een wandel-app vol beeld en geluid waarmee wandelaars de geschiedenis van Alphen ontdekken. En in het schooljaar 2020-2021 zullen basisschoolleerlingen in de gemeente Alphen aan den Rijn alles over het verleden van hun woonplaats leren tijdens creatieve erfgoedlessen.
De Heerlijkheid van Alfen
Voordat we van wal steken over de Alphense geschiedenis, moeten we misschien de naam 'De Heerlijkheid van Alfen' verklaren. Wat is een Heerlijkheid? En waarom is Alphen verkeerd gespeld?
Een Heerlijkheid was een gebied waarin een heer zijn heerlijke rechten uitoefende. Hij mocht bijvoorbeeld de schout, leden van het gerecht en de pastoor of dominee benoemen, belasting innen, jagen, op de beste plaats in de kerk zitten en in de kerk begraven worden. In de middeleeuwen gaven vorsten Heerlijkheden aan hun adellijke leenmannen in ruil voor militaire steun. In de 16e en 17e eeuw werden het goede investeringen voor rijke burgers. Naast eer, aanzien en invloed, leverden Heerlijkheden namelijk ook geld op door alle belastingen en heffingen. Alphen was een ambachtsheerlijkheid, een lagere vorm waarbij de heer geen recht had om de doodstraf uit te spreken. Vanaf 1766 waren leden van de familie De Smeth heer van Alphen en Rietveld. Zij werden begraven in de grafkapel achter de Adventskerk, die er nu nog steeds staat.
De grafkapel van de familie De Smeth op een foto uit 1970. Bron RCE G. Dukker Licentie CC-BY-SA 3.0 NL (wiki)
En dan de spelling. De oudste vermelding van Alphen vinden we in een geschrift uit de 9e en 10e eeuw, waarin het plaatsje Alfna wordt genoemd. Van spellingregels had toen nog niemand gehoord. Je schreef woorden zoals je ze uitsprak. En Alphen, tja, dat klinkt toch als Alfen (en andersom). In de eeuwen daarna werden daarom beide spellingen gebruikt, Alphen en Alfen. In 1883 waren burgemeester en wethouders het zat en besloten dat de juiste spelling in het vervolg Alfen zou zijn, ook om verwarring met het Brabantse Alphen te voorkomen. Een brief hierover aan de minister van binnenlandse zaken mocht echter niet baten. Rijk en Provincie bleven Alphen schrijven, omdat deze spelling bij wet was aangenomen. Sinds 10 mei 1905 is de officiële naam van de gemeente daarom Alphen. In 1918 veranderde deze naam bij het samengaan van Aarlanderveen, Alphen en Oudshoorn in Alphen aan den Rijn.
Een bladzijde uit de goederenlijst van de Sint Maartenskerk in Utrecht,
waarin het plaatsje Alfna voor het eerst wordt genoemd. Bron: Het Utrechts Archief.
Aangezien het project 'De Heerlijkheid van Alfen' zich bezighoudt met gebeurtenissen in de Heerlijkheid vóór 1905 lijkt, wordt Alfen als spelling gebruikt.
Het project ‘De Heerlijkheid van Alfen’ ontstaat in samenwerking met Eva IJsveld, PRAE archeologie & educatie, de Historische Vereniging Alphen aan den Rijn, Stichting Het Cultuurpalet en Cultuurcentrum Parkvilla en wordt financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van de Provincie Zuid-Holland subsidieregeling publieksbereik archeologie en de gemeente Alphen aan den Rijn.
Dit is deel 1 in de artikelreeks 'De Heerlijkheid van Alfen'. Lees hier alle artikelen.