De Heerlijkheid van Alfen: een onherbergzaam gebied
Groene polders, sloten en koeien: het kenmerkende landschap rond Alphen aan den Rijn en in het Groene Hart. Toch zag het er hier niet altijd zo uit. Het project ‘De Heerlijkheid van Alfen’ maakt de geschiedenis van Alphen aan den Rijn weer zichtbaar en beleefbaar.
In de tijd van de Romeinen, de Christelijke missionarissen en de Vikingen lag Alphen midden in een uitgestrekt en onherbergzaam veengebied, doorsneden door kleine stroompjes zoals de Aar en de Meije. Bewoning was alleen mogelijk op de hogere en drogere stukken, zoals de oeverwallen van de Rijn. De Romeinse schrijver Tacitus vond het niks: ‘het terrein is er woest, het klimaat ruw en het leven en landschap somber. Hier kom je alleen indien het je vaderland is.’
Het Fochteloërveen in Drenthe. Ongeveer zo zag het landschap rond Alphen eruit voordat de mens ingreep. Bron: D. J. Bergsma CC-BY-SA 3.0
Ontginning van het veen
In de tiende eeuw zag de Graaf van Holland wel potentie in ‘de wildernis’, zoals het veengebied toen werd genoemd. Kolonisten konden stukken veengrond kopen om te ontginnen. Alle stukken waren even groot: 115 m breed en 1250 m lang. Zo’n stuk heette een cope. Vandaar dat deze vorm van ontginnen cope-ontginning wordt genoemd. Sommige plaatsnamen herinneren hier nog aan: Nieuwkoop, Boskoop. Andere namen laten zien dat er in die tijd ook nog bossen waren rond Alphen: Hazerswoude, Boskoop, Zoeterwoude. Oudshoorn is afgeleid van Houtshoorn en verwijst ook naar bossen van weleer.
Vanaf de oeverwallen groeven de kolonisten sloten het veengebied in, haaks op de rivier. Daardoor ontwaterde het veen, werd de grond droger en geschikt voor akkerbouw. Er ontstonden typische lintdorpen, met de boerderijen allemaal naast elkaar op de droge oeverwallen en daarachter de landbouwgronden, omgeven door sloten.
Rond 1300 was het hele veengebied ontgonnen. Maar door het ontwateren daalde de slappe veenbodem ook en werd daardoor juist weer natter. Na verloop van tijd werd de grond te nat voor akkers. Toen gingen de boeren over op veeteelt.
Turfwinning
Veen was niet alleen bruikbaar als landbouwgrond, maar ook als brandstof: turf. Al in de middeleeuwen groeven boeren veen af voor turfwinning. Eerst deden ze dat alleen met het veen dat boven de grondwaterspiegel lag. In 1530 werd het slagturven uitgevonden: met de baggerbeugel, een soort schepnet met een meters lange steel, groeven ze veen tot diep onder het grondwater af. Daardoor ontstonden in de loop der tijd grote veenplassen, die door hun afkalvende oevers dijken, wegen en dorpen bedreigden. De enige oplossing was uiteindelijk om de veenplassen in te polderen en droog te malen. In de zeventiende eeuw werd daar een begin mee gemaakt, de meeste zijn in de achttiende en negentiende eeuw drooggelegd.
Slagturven op een oude schoolplaat. Bron: PD-Old.
Het landschap rond Alphen is dus voor een groot deel door mensen vormgegeven: middeleeuwse ontginners, zestiende-eeuwse turfgravers en achttiende-eeuwse droogleggers hebben het gemaakt tot wat het nu is.
Het project ‘De Heerlijkheid van Alfen’ ontstaat in samenwerking met Eva IJsveld, PRAE archeologie & educatie, de Historische Vereniging Alphen aan den Rijn, Stichting Het Cultuurpalet en Cultuurcentrum Parkvilla en wordt financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van de Provincie Zuid-Holland subsidieregeling publieksbereik archeologie en de gemeente Alphen aan den Rijn.
Dit is deel 3 in de artikelreeks 'De Heerlijkheid van Alfen'. Lees hier alle artikelen.
