De Heerlijkheid van Alfen: strategisch Alphen
Alphen was in de middeleeuwen en later niet alleen een gezapig dorp van boeren en turfgravers. Vlakbij lag een belangrijk strategisch punt waar hard om werd gevochten: de Goudse sluis. Gastauteur Bertus Brokamp is Alphenaar, militair historisch geograaf, maakt harnassen en doet steekspelen in het openluchtmuseum Archeon. Hij heeft zich verdiept in de militaire kant van de Alphense geschiedenis.
 v2.gif)
Strijd bij de Goudse sluis, strijd om Holland
Aan het begin van de dertiende eeuw werd de Gouwe verlengd, van Boskoop tot aan de Oude Rijn. Zo ontstond een directe binnenvaartroute tussen de Hollandse en Vlaamse handelssteden van die tijd. Bij de kruising van de Gouwe en de Rijn, vlakbij waar nu de Alphense hefbrug staat, werd een keersluis gebouwd: de Goudse sluis.
De Hoge Rijndijk, die langs de zuidelijke oever van de Oude Rijn tussen Leiden en Woerden lag, was de enige doorgaande weg tussen het oosten en het westen. De Goudse sluis lag precies op de kruising van deze twee transportassen en was daarom een belangrijk strategisch punt voor Holland. Door de eeuwen heen werd er bloedig om gevochten.
‘Die Goutsche Sluijs’ staat, hier zonder versterkingen, afgebeeld op een watergangen-kaart uit 1565 van het Hoogheemraadschap Rijnland. (NL-LdnHHR, Collectie kaarten, A-0354)
Hoeken, Kabeljauwen en Geldersen
Begin vijftiende eeuw was het graafschap Holland verwikkeld in een burgeroorlog (de Hoekse en Kabeljauwse twisten) tussen Jacoba van Beieren en Philips van Bourgondië. In 1425 en 1426 kwam het tussen hun legers tot twee veldslagen bij de Goudse sluis. Beide keren veroverde en vernielde Jacoba de versterkingen die Philips daar had laten bouwen. Kort daarna liet Philips er twee blokhuizen bouwen: forse huizen of lage torens, vaak van massief hout, soms van steen en meestal met een omgracht en omwald terrein er bij. Deze bleven ongemoeid.
In 1528 was Holland in oorlog met Gelderland. Ook toen stond er een blokhuis bij de Goudse sluis, ter bescherming van de Hollandse steden.
Afbeelding van een veldslag in een Duits manuscript van 1414. (Bayerische StaatsBibliothek, Cgm 1111 CC-BY-SA 4.0)
Spanjaarden en Fransen
In 1573, aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog, werd de Goudse sluis door Oranjegezinde troepen vernield en legden ze er een schans aan: een door een aarden wal omgeven en omgracht terrein, vaak stervormig met vier punten (bastions) voor geschut. Toen de Spanjaarden de schans in 1574 veroverden, kostte hen dat veel soldaten. Door het vernielen van de Goudse sluis liepen de polders van Alphen tot Gouda onder water. Dit hielp uiteindelijk bij het ontzet van Leiden.
Een eeuw later was het weer raak. In 1672 trok het Franse leger ons land binnen. De schans bij de Goudse sluis maakte onderdeel uit van Oude Hollandse Waterlinie. De polders ten oosten van Alphen werden onder water gezet om de Fransen tegen te houden. Onverwacht trok een deel van het Franse leger in de strenge winter over de bevroren waterlinie tussen Woerden en de Meije. Het Nederlandse leger trok zich in paniek terug uit, onder andere, de schans bij de Goudse sluis en vluchtte naar Alphen. Het waren de boeren van Aarlanderveen, Nieuwkoop en Zevenhoven die zoveel tegenstand boden dat de Fransen zuidwaarts uitweken. Daar plunderden en verbrandden ze Zwammerdam en Bodegraven en dropen af naar Woerden. Om zo’n aanval een volgende keer beter af te kunnen slaan, werd in 1673 de schans aan de Goudse sluis versterkt.
Vandaag de dag zijn de sluis en het fort verdwenen, maar de namen van de buurschap Gouwsluis en het nabije bedrijventerrein De Schans herinneren ons aan het strategische verleden van deze plek.
Het project ‘De Heerlijkheid van Alfen’ maakt de geschiedenis van Alphen aan den Rijn weer zichtbaar en beleefbaar. Het project ontstaat in samenwerking met Eva IJsveld, PRAE archeologie & educatie, de Historische Vereniging Alphen aan den Rijn, Stichting Het Cultuurpalet en Cultuurcentrum Parkvilla en wordt financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van de Provincie Zuid-Holland subsidieregeling publieksbereik archeologie en de gemeente Alphen aan den Rijn.
Dit is deel 4 in de artikelreeks 'De Heerlijkheid van Alfen'. Lees hier alle artikelen.
