Eureka-momenten in de Romeinse geschiedenis (deel 1)
Oktober is de maand van de geschiedenis en het thema in 2023 is Eureka! Het Romeinse verleden van de gemeente Alphen aan den Rijn kent veel Eureka-momenten. In dit artikel een kleine bloemlezing van wat 'onze' Romeinen hier hebben betekend en achtergelaten.
Julius Caesar
De Romeinen verschijnen tijdens de Gallische Oorlogen voor het eerst in de delta van de Rijn. Het verloop van deze oorlogen vanuit Romeins gezichtspunt wordt door Julius Caesar uitvoerig beschreven in De Bello Gallico.
Gallia Belgica
Aan het einde van de Gallische Oorlogen (58-50 BCE) vormt Julius Caesar de nieuwe provincie Gallia Belgica. De smalle corridor langs de Rijn, waar later de castella Albaniana en Nigrum Pullum worden gebouwd, ligt dan in Gallia Belgica. Pas in het jaar 89 wordt deze provincie in drieën gedeeld: Gallia Belgica, Germania Inferior en Germania Superior.
Juliaanse kalender
Er zijn twee Romeinse kalenders: de antieke en de Juliaanse. De antieke Romeinse kalender wijkt na vele eeuwen enorm af van de realiteit van alledag. Daarom besluit Julius Caesar om een geheel nieuwe kalender in te voeren, dit is een grote hervorming.
Een geniaal plan
Keizer Gaius, beter bekend onder de naam Caligula, is de geschiedenis ingegaan met het imago van een tirannieke losbol. Desalniettemin heeft hij het geniale plan bedacht om Britannia te veroveren met als uitvalsbasis de rivier Rijn. In Valkenburg en Alphen wordt begonnen met de eerste castella: Praetorium Agrippinae en Albaniana.
Claudius was hier
Als keizer Caligula in het jaar 41 wordt vermoord, is het zijn oom Claudius die hem opvolgt. Claudius pakt voortvarend de verovering van Britannia weer op. Eerst moet de transportroute in de Rijndelta worden beveiligd door de castella in Valkenburg en Alphen aan den Rijn af te bouwen en er komt een groot legioenskamp bij Valkenburg.
Een houten castellum
Het allereerste Romeinse castellum in Alphen aan den Rijn is van hout. Nu is er bijna geen enkel houten castellum zo goed in de bodem bewaard gebleven als Albaniana. Dat komt door de zompige grond. Met de bouw is in 40-41 begonnen. Behalve Valkenburg, datering 39-40, zijn alle andere castella na het jaar 47 gebouwd om de in dat jaar ingestelde Rijngrens, de Limes, te bewaken.
Unesco Wereld Erfgoed
De Nedergermaanse Limes is in 2021 aangewezen als Unesco Wereld Erfgoed. In hetzelfde rijtje als de Taj Mahal, Stonehenge en Pompeji om er even een paar te noemen. Gemeente Alphen aan den Rijn behoort wel tot deze Nedergermaanse Limes, maar er zijn geen vindplaatsen met een beschermde status. Dat is jammer, want overblijfselen die bescherming verdienen zijn er wel degelijk.
Met Romeinse ogen
De Romeinse historicus en politicus Publius Cornelius Tacitus (circa 55-117) schrijft in het jaar 98 het boek De origine et situ Germanorum, beter bekend als Germania. Als Romein in hart en nieren beschrijft Tacitus het Germaanse landschap als woest en onaantrekkelijk. De Germaanse stammen ziet hij als geheel anders dan het beschaafde Romeinse volk.
Romeinse wegenkaart
De Peutingerkaart is een middeleeuwse kopie van Romeinse wegenkaarten uit de derde en de vierde eeuw waar het hele Romeinse Rijk op staat. De manier van weergeven is zoals op een moderne trein- of metrokaart. De Alphense castella Albaniana (Alphen aan den Rijn) en Nigrum Pullum (Zwammerdam) staan helemaal op het bovenste randje van de kaart onder de kronkelende dubbele lijn die de rivier Rhenus (Rijn) voorstelt.
Weg langs de rivier
De Limesweg is niet in een keer aangelegd. Eerst komen er lokale wegen. Daarna worden over een langere periode weggedeelten aangelegd die locaties met elkaar verbinden. Keizer Trajanus wil er rond het jaar 100 een doorgaande weg van maken. Tenslotte besluit keizer Hadrianus om vanaf 125 de hele weg te vernieuwen. Dit gebeurt zo grondig dat deze weg nog altijd min of meer ongeschonden onder het maaiveld ligt. Het is dan ook deze weg waar 'we' telkens een stukje van kunnen opgraven.
Het landschap
Het landschap tussen de Utrechtse Heuvelrug en de Kuststreek is in de Romeinse tijd een enorm veengebied van de Waddenzee naar de Maas. Nigrum Pullum (Zwammerdam) en Albaniana (Alphen) liggen langs de rivier Rijn in een hele smalle bewoonbare strook land, een corridor, waar boeren hun vee laten grazen met aan beide zijden de onbewoonde veengebieden.
Romeinse Rijn
De gekanaliseerde rivier die nu dwars door Nederland stroomt, lijkt niet meer op de Romeinse hoofdstroom van de rivier: de Oude Rijn. De Romeinse Rijn is een machtige rivier die eeuwenlang druk wordt bevaren door Romeinse schepen. Op de rivier varen veel verschillende schepen. De Romeinse marine, de Classis Germanica, houdt met kleine patrouilleschepen, de liburna, de omgeving in de gaten.
Schepen van Zwammerdam
De Schepen van Zwammerdam vormen een Rijkscollectie die bestaat uit drie boomstamkano’s en drie binnenvaartschepen. De transportschepen zijn platbodems die flink veel lading kunnen vervoeren over de grote rivieren. De gave conservatie van de houten schepen komt door de natte bodemomstandigheden. De complete collectie wordt sinds 2015 in Museumpark Archeon gerestaureerd in de speciaal hiervoor ingerichte Restauratiewerf.
Foto boven: reconstructie van de Romeinse muur van Albaniana
Foto onder: Romeins transportschip in Restauratiewerf Zwammerdam
Meer over het Romeinse verleden van Alphen aan den Rijn is te vinden op www.RomeinsAlphen.nl / kies een term in de zoekfunctie. De hele maand oktober wordt dagelijks een nieuw artikel geplaatst op de facebookpagina van Romeins Alphen.
Het thema van de Maand van de Geschiedenis 2023 = Eureka! Uitvinders, uitvindingen, boeken, bijzondere mensen en beroepen. Allemaal gedreven door geschiedenis. Lees meer op www.maandvandegeschiedenis.nl
