Met het verlaten van de Nedergermaanse Limes in de Rijndelta rond het jaar 270 komt een einde aan eeuwen van Romeinse overheersing. Net als de andere castella wordt Albaniana min of meer ontmanteld. Maar: de structuur en de stenen blijven en die worden in latere eeuwen hergebruikt.
De Bataafse Opstand is in het jaar 70 vakkundig neergeslagen door keizer Vespasianus. De opstand heeft echter grote gevolgen voor de naar de Bataafse Julius Civilis overgelopen legioenen. Deze worden ontbonden. Toch duurt het niet lang of de Bataven zijn opnieuw trouwe bondgenoten.
Het Romeinse keizerlijke leger is heel goed georganiseerd. De structuur lijkt erg op die van een modern leger, beide zijn een staand leger van beroepsmilitairen. Tussen het Romeinse leger en het moderne na-middeleeuwse leger zitten vele eeuwen waarin een beroepsleger niet bestaat.
Vissen worden door de Romeinen zeer gewaardeerd als voedsel. Toch is het geen eiwitbron die door het leger aan de legionairs wordt verstrekt. Vis zit niet in het rantsoen. Wel wordt er in de omgeving van de castella aan de Limes gevist en er wordt zeevis vanaf de kust aangevoerd.
Legionairs lopen in de eerste eeuw op soldatenlaarzen, de caligae. Deze worden door het leger betaald en de soldaten krijgen zelfs spijkergeld om de zolen te laten repareren. Dat belet de militairen overigens niet om ook in hun burgerleven op de 'kissies' rond te stampen. Burgerschoenen zijn er ook. Voor mannen, vrouwen en kinderen.
In het Alphense castellum Albaniana zijn veel metalen voorwerpen gevonden. Onder meer in de fabrica, de extreem grote werkplaats. Daar werd zeker metaal bewerkt, want er zijn haarden en bewerkingsafval aangetroffen. Maar ook op het castellumterrein en in de oeverzone zijn metalen onderdelen gevonden.
Langs de handels- en transportroute die de Oude Rijn in de Oudheid was, liep een weg. Een Romeinse weg. De Limesweg is echter later aangelegd dan dat de grens werd vastgesteld. De bovenregionale functie was die van doorgaande weg langs de grensrivier.
Een belangrijke bezigheid van de Romeinse soldaten in het Alphense castellum Albaniana is de zorg voor de verdedigingswerken. Rond het castellum ligt een stevige omwalling met daarbuiten een aantal greppels. De soldaten besteden een deel van hun tijd aan het onderhoud en aan vernieuwing.
De Romeinse legionairs krijgen van het leger een basisrantsoen, bestaande uit graan, vlees, zure wijn, groenten en peulvruchten. Zij kunnen ook van alles kopen, vooral van de lokale bevolking. En er bestaat ook zoiets als de jacht, bijvoorbeeld op wilde eenden.
Wie Romeinse goden zegt, roept meteen een beeld op van Jupiter, Juno, Minerva, Mars en Venus. Dat is echter het topje van de ijsberg. De Romeinen zijn meesters in het overnemen van gebruiken en ook van geloof en godsdienst. Bij barbaarse goden en godinnen zien zij al snel gelijkenissen met bestaande Romeinse goden en godinnen.
De vraag of bij het Romeinse castellum Albaniana een brug is aangelegd, komt zo af en toe op. Er is namelijk een gerucht dat er een Romeinse brug lag, maar dat is niet meer dan een gerucht. Er is namelijk geen spat archeologisch of historisch bewijs voor zo’n brug.
In het jaar 68 slaat in het Romeinse Rijk de vlam in de pan. Er heerst onvrede. Voor een groot deel is die onvrede veroorzaakt door keizer Nero die door zijn gedrag veel hoogwaardigheidsbekleders tot vijand heeft gemaakt. Maar ja, wat kunnen zij doen?
De uitgedeelde rantsoenen bieden de soldaten in het Romeinse leger niet buitengewoon veel afwisseling. Maar een beetje kok kan van weinig toch een heerlijke maaltijd maken. De soldaten moeten echter zelf hun maaltijden bereiden en zij eten vaak niet gezamenlijk.
Het eerste Alphense castellum is gebouwd in 'the middle of nowhere'. Langs een rivier ingeklemd tussen het land en het water. Albaniana ligt in een smalle corridor met als dichtstbijzijnde Romeinse legerbases Velsen en Vleuten. Dat betekent dat de mannen de eerste jaren op zichzelf zijn aangewezen.
Het Alphense castellum Albaniana is rond het jaar 41 gebouwd op een ongunstige plek vlak aan de rivier Oude Rijn. Daarom hadden de soldaten in het fort regelmatig natte voeten. Sterker nog: het is een aantal keren voorgekomen dat hevige overstromingen behoorlijk wat schade aanrichtten.
Het Romeinse leger zorgt normaal gesproken goed voor haar manschappen. Maar dat is niet altijd even gemakkelijk. De commandant moet voor voldoende rantsoenen zorgen en dat is zelfs in vredestijd een behoorlijke klus.
Tijdens de grote opgravingen van het Alphense castellum Albaniana in 2001-2002 zijn maar liefst 742 Romeinse munten gevonden. Dat komt omdat er systematisch naar is gezocht met een metaaldetector. Het grootste aantal van maar liefst 324 komt voor rekening van keizer Caligula.
De locatie van het Alphense castellum Albaniana is direct aan de Oude Rijn. Het Romeinse fort strekt zich uit van de huidige Castellumstraat tot aan het Omloopkanaal. Deze plek is gekozen, omdat aan de overkant van de rivier de monding van de Aar ligt.
In de eerste periode van het Romeinse castellum Albaniana moet het leger voor haar eigen voedsel zorgen. En dat is niet gemakkelijk. In de regio zijn op de hoger gelegen gronden wel ijzertijdboerderijen, maar de bewoners zijn zelfvoorzienend. De villa's, grote Romeinse productieboerderijen, ontbreken.
Als er een castellum 'in the middle of nowhere' wordt gebouwd, verschijnt er binnen de kortste keren ook een handelsnederzetting. Dat zal in Alphen aan den Rijn niet anders zijn geweest. In zo'n kampdorp wonen gezinnen van soldaten, ambachtslieden en handelaren.
De fibula is voor de Romeinen wat een veiligheidsspeld is voor moderne mensen. Een beetje kort door de bocht, maar wel duidelijk. Fibula’s zijn er in alle soorten en maten. Van hele zware exemplaren gedragen als mantelspeld, tot kleine fijne spelden om de hals van een blouse te sluiten.
De Romeinse geleerde Suetonius (70-140) heeft, naast zijn schrijfwerk, ook een baan. Hij is een tijd hoofd van de kanselarij onder keizer Hadrianus. Daarom heeft hij toegang tot de keizerlijke archieven. Wat hij daar allemaal leest, is weergegeven in het boek Keizers van Rome.
Van de uitvindingen die de Romeinen op hun conto kunnen schrijven, is de baksteen er een. Nadat het Romeinse leger de Lage Landen had verlaten, duurde het tot de twaalfde eeuw voordat er weer baksteen als bouwmateriaal werd gemaakt en gebruikt.
De Romeinse cavalerie was niet in het minst zo succesvol, omdat de berijders van de pony’s uitstekende goed getrainde ruiters waren. Daarnaast werd een Romeins cavaleriepaard vakkundig opgezadeld met een stevig zadel en een degelijk hoofdstel.