Er staan geen fraaie stenen Romeinse ruïnes in het Alphense Stadshart. Toch is er veel bekend over, vooral het eerste, Romeinse castellum Albaniana. Dat komt omdat er genoeg houten onderdelen zijn gevonden in de natte bodem om goede reconstructies te maken.
In het Alphense centrum aan de Hoge Zijde, tijdens de grote archeologische opgravingen tussen 1998 en 2002, zijn de resten van het Romeinse castellum Albaniana gevonden. Veel is na het vertrek van de Romeinen in latere eeuwen vernietigd en verdwenen. Door de natte bodem zijn echter juist delen van het oudste houten castellum het beste bewaard gebleven. Dit is dan ook het beste onderzocht én het is heel bijzonder.
Als het Romeinse leger in het jaar 40 besluit om een kazerne te bouwen langs de belangrijke transportader Rijn, wordt gekozen voor een locatie recht tegenover veenrivier de Aar. Omdat het Romeinse leger al meer dan een halve eeuw in het hele Rijngebied actief is, is die keuze appeltje eitje.
Verdedigingswerken
Als eerste wordt begonnen aan een poort. Daarna bouwen de soldaten de andere poorten, in elke zijde een, en de omwalling. Deze bestaat uit een aarden wal in een houten bekisting op een houten fundering. De maat is ongeveer 80 bij 120 meter. Aan de buitenzijde van deze ‘muur’ zijn greppels gegraven. De twee greppels liggen ongeveer 4,5 meer uit elkaar. Dit alles bij elkaar zijn de verdedigingswerken van het castellum.
In Museumpark Archeon staat een reconstructie op ware grootte van verschillende delen van deze eerste houten omwalling van Albaniana. De reconstructie is door opgravingsleider prof. dr. Rien Polak speciaal voor Archeon gemaakt. In de Romeinse afdeling staan een levensgrote poort, een deel van de houten muur en er zijn twee torens.
Hoe een castellum is ingericht
Castella langs een rivier, zoals Albaniana aan de Rijn in het Alphense centrum, zijn van een type dat vooral in het noorden langs de Limesgrens staat. De plattegrond is in tweeën gedeeld en binnen de muren staan de gebouwen ongeveer op dezelfde plek.
De lange zijde is naar de rivier gericht met een kade en steigers. In het midden is de hoofdpoort, waaruit blijkt dat ‘het verkeer’ over de rivier het belangrijkste is. Vanaf deze poort gaat een weg met drie rijen barakken aan beide zijden richting het hoofdkwartier. Aan de landkant staan verder het verblijf van de kampcommandant, een grote graanschuur en bedrijfsgebouwen.
De inrichting van de castella verschilt op details: de graanschuur staat bijvoorbeeld ergens anders of er staan in een kleiner castellum minder barakken.
Hout dateren
Over het algemeen is het beeld bij een Romeinse ruïne dat het om resten van grote stenen muren met zuilen en beeldhouwwerk gaat. Zo’n ruïne is er niet in Alphen aan den Rijn, want het steenwerk van het derde castellum is zwaar beschadigd, geroofd en elders gebruikt.
In de natte klei- en veengrond blijft hout echter bewaard. Zodra het aan de buitenlucht wordt blootgesteld, verdwijnt het als sneeuw voor de zon. Elders in het Romeinse Rijk is de grond niet nat genoeg om hout te bewaren voor de eeuwigheid.
Het eerste castellum Albaniana is in de bodem op de oorspronkelijke plek goed bewaard gebleven en dat is dus heel bijzonder. Sterker nog: er is genoeg ‘groot’ hout gevonden om de dateringsmethode dendrochronologie toe te passen. Hierbij worden de jaarringen van het gevonden hout vergeleken met hout in een database met vastgestelde data. Een match is een jaartal!
Hout- en leembouw
Van de eerste manschapsbarakken zijn houten vloer- en wanddelen en resten van haardplaatsen gevonden. Er is ook een kleine houten deur gevonden, waarvan niet bekend is waar deze voor diende. Uit de vondsten en sporen blijkt dat de wanden zijn gemaakt van houten staanders met daartussen vlechtwerk van dunne takken. Het geheel is afgewerkt met leem.
Steenbouw
Nu zijn er wel een paar resten van stenen gebouwen van het derde castellum gevonden. Het gaat om baksteen en natuursteen van muurwerk en om gebakken dakpannen. De baksteen en dakpannen zijn (deels) verderop langs de Rijn, bij Nijmegen, gemaakt.
Het maken van baksteen is een techniek die met het vertrek van de Romeinen in deze regio verloren is gegaan. Pas in de twaalfde eeuw worden opnieuw stenen gebakken, vooral door kloosterlingen.
Omdat er geen natuursteen in de Rijndelta is, wordt dit door schepen aangevoerd. Bijzonder is de poortsteen met een inscriptie waaruit blijkt dat keizer Septimius Severus in het jaar 208 opdracht voor renovatie heeft gegeven.
De bouwfasen van Albaniana
Het eerste Romeinse castellum in het Alphense Stadshart is gebouwd vanaf de winter van 40-41. Het gaat om een typisch noordelijk grensfort en het is relatief klein met weinig ruimte voor alle gebouwen. Dit eerste Albaniana wordt tijdens de Bataafse Opstand in het jaar 69 door de Romeinen verlaten en in brand gestoken.
Van het tweede castellum is minder bekend. Het is de herbouw na het jaar 70 en in ieder geval gaat het eveneens om een castellum in hout- en leembouw. Dit tweede Albaniana is ruimer dan het eerste castellum, het is ongeveer tien meter langer.
Over het derde castellum is ook minder bekend dan over het eerste. Het is een stenen castellum dat na 160 is gebouwd. Het is kleiner dan het tweede castellum. Er zijn stenen muren en er staan stenen gebouwen binnen de muren. Maar de inrichting is ongeveer hetzelfde gebleven.
Ergens halverwege de derde eeuw wordt Albaniana definitief verlaten.
Auxiliari
In Albaniana kan een compleet cohort soldaten worden ondergebracht. Een cohort is een legereenheid van 480 manschappen plus hun officieren. In het Alphense castellum zijn auxiliari gelegerd, dit zijn hulptroepen geronseld uit ‘bevriende’ stammen. Het gaat dus niet om legionairs met Romeins burgerrecht in een cohort dat een onderdeel is van een legioen.
De bewoners
Het is niet precies bekend welk Romeins cohort wanneer in Albaniana was gelegerd. Wel zijn er veel inscripties met namen gevonden onder meer op aardewerk en metaal. Daarom zijn er wel aanwijzingen.
Het is mogelijk dat het eerste castellum geen vast garnizoen kende, maar telkens is bemand met troepen die op dat moment nuttig zijn in de regio. In het tweede castellum verblijft tussen 70 en 120 een cohort Breuci, zij komen oorspronkelijk uit de Romeinse provincie Pannonië. De bewoners van het derde castellum zijn afkomstig uit het Donau- en Balkangebied.
Musea
In Museumpark Archeon is een levensgrote reconstructie van een deel van de eerste houten muur te zien. In het Archeologiehuis/Romeins Museum zijn veel vondsten uit Alphen aan den Rijn te zien, onder meer de kleine houten deur, dakpannen, baksteen, de natuurstenen poortsteen met inscriptie en veel aardewerk. Het bezoeken van de musea is gratis met een museumjaarkaart of er is een korting voor inwoners van gemeente Alphen aan den Rijn.
Op de foto: Romeinse soldaten op de reconstructie van de eerste omwalling van castellum Albaniana in Museumpark Archeon
Meer over het Romeinse verleden van gemeente Alphen aan den Rijn is te lezen (en te zien) op www.RomeinsAlphen.nl